در افتتاح هفتادمین دوره برلیناله چه گذشت؟

پولاد امین | هفتادمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم برلین در اوج هیاهوی تغییر مدیریت و شایعات موجود درباره تغییر سیاست‌های این فستیوال با یک دقیقه سکوت به احترام جان‌باختگان حمله بیگانه‌ستیزانه فرانکفورت و با سیل انتقادات و اعتراضات به شدت گرفتن موج بیگانه‌ستیزی در اروپا افتتاح شد.

زیر سایه هراس روزافزون ویروس کرونا با سخنان شورانگیز ساموئل فینسی، بازیگر آلمانی که مجری‌گری مراسم افتتاحیه را برعهده داشت و بیانیه عذرخواهی عوامل فیلم «شیطان وجود ندارد» به‌عنوان تنها فیلم ایرانی بخش مسابقه برلیناله ۲۰۲۰ و البته نمایش فیلم «سال سلینجر من» اثر کارگردان و فیلمنامه‌نویس کانادایی فیلیپه فالاردیو که نوید دوره‌ای جنجالی را می‌داد...

در افتتاحیه فستیوال فیلم برلین که یکی از سه فستیوال مهم دنیای سینما قلمداد می‌شود، همه چیز پیرامون بیگانه‌ستیزی می‌چرخید و تغییر مدیریت که در هفتاد سالگی این فستیوال نوید فصلی تازه را می‌دهد. این نخستین دوره‌ای است که مدیری دیگر به جای دیتر کاسلیک که ١٩‌سال مدیر برلیناله بود، سکان این فستیوال رده الف. جهان را در دست گرفته است.

تغییری که باعث‌شده انواع و اقسام شایعات درباره اینکه مدیران جدید جشنواره، کارلو چاتریان و ماریته ریسن‌بک تغییرات عمده‌ای را در فستیوال به‌وجود خواهند آورد که ممکن است جایگاه جهانی برلیناله را مخدوش سازد، در فضای جشنواره جریان داشته باشد، به‌خصوص که چاتریان بعد از هفت سال ریاست جشنواره لوکارنو این فستیوال را کاملا تغییر داده بود.

یک دقیقه سکوت و عذرخواهی
دویچه‌وله در گزارشی درباره مراسم گشایش هفتادمین دوره برلیناله به اجرای پرشور ساموئل فینسی، مجری افتتاحیه پرداخته که ضمن بیان خاطرات طنازانه‌اش از زندگی در آلمان به‌عنوان یک مهاجر بلغارستانی‌تبار سیاست‌های مهاجرتی دنیای غرب را در سال‌های اخیر زیر رگبار طنزش گرفته و اظهار امیدواری کرده کسی بر سر راه میهمان‌های خارجی برلیناله «دیواری نساخته باشد یا آن‌ها را در جزیره‌ای محبوس نکرده باشد!»

مدیران برلیناله نیز با حضور بر صحنه درباره مخالفت برلیناله با نژادپرستی و احترام این نهاد فرهنگی به تنوع و پذیرش دیگری سخن گفتند و از حاضران خواستند به احترام قربانیان شهر هاناو که در جریان آن یک مهاجم مسلح (که به گفته وزیر امور داخلی ایالت هسن به راست‌گرایان افراطی تمایل داشته) ۹ نفر را به ضرب گلوله به قتل رساند، یک دقیقه سکوت کنند.

عذرخواهی تهیه‌کنندگان فیلم «شیطان وجود ندارد» به کارگردانی محمد رسول‌اف نیز دیگر رخداد مهم نخستین روز برلیناله ٢٠٢٠ بود که در نامه‌ای با بیان سپاس خود از انتخاب این فیلم برای شرکت در بخش مسابقه برلیناله ۲۰۲۰ از ناراحتی‌شان بابت «محدودیت‌هایی که برای خالق این اثر برجسته هنری» وجود دارد، سخن گفتند.

آن‌ها در این نامه از تماشاگران فیلم رسول‌اف برای حضور نداشتن او در زمان نمایش فیلم و کنفرانس خبری پس از آن عذرخواهی کردند. «شیطان وجود ندارد» تنها فیلم ایرانی بخش رقابتی این جشنواره است، ولی کارگردان فیلم به دلیل ممنوع‌الخروج بودن اجازه سفر به خارج از کشور را ندارد.

ایران در برلین امسال
در هفتادمین دوره برلیناله ٣٤٠ فیلم در بخش‌های مختلف به نمایش درخواهند آمد. در این بین سینمای ایران نیز در این دوره حضوری پررنگ دارد که این اتفاق برای نخستین بار در سال‌های اخیر رخ می‌دهد و این درحالی است که به گزارش بی. بی. سی بعضی از کارشناسان و پخش کنندگان ایرانی نگران بودند مبادا چاتریان سیاست «ضد فیلم ایرانی» خود را که به‌زعم آنان در جشنواره لوکارنو پیاده کرده بود، در برلیناله نیز دنبال کند.

در هفتادمین دوره برلیناله، اما فیلم «شیطان وجود ندارد» به کارگردانی محمد رسول‌اف در بخش مسابقه حضور دارد و فیلم «نامو» (بیگانه) نیز که نخستین تجربه کارگردانی نادر ساعی‌ور است، در قسمت «فوروم» روی پرده خواهد رفت. فیلم‌های کوتاه «اسب سفید بالدار» از مهیار ماندگار و «بادبادک‌ها»‌ی پیام حسینی نیز در این بخش حضور دارند.

فیلم «یلدا» ساخته جنجالی مسعود بخشی نیز به بخش «نسل» برلیناله راه یافته است. کارلو چاتریان، مدیر هنری جشنواره جهانی برلین برخلاف اهالی رسانه و منتقدان سینمای ایران که در جشنواره گذشته از این فیلم به شدت انتقاد کرده بودند، «یلدا» را با آثار سیدنی لومت کارگردان برجسته سینمای آمریکا مقایسه و آن را فیلمی مدرن و مهم توصیف کرد.

علاوه بر این چند فیلم، فیلم‌های ایرانی ساخته‌شده بیرون از مرز‌های ایران نیز حضوری پررنگ در برلین دارند. یکی از این نوع فیلم‌ها «پری» به کارگردانی سیامک اعتمادی است که در یونان ساخته شده و دیگری «سه آینده ـ. احساسات ملایم» از فراز شریعت که در آلمان تولید شده است. هر دو این فیلم‌ها که دشواری‌های مهاجران ایرانی در یونان و آلمان را روایت می‌کنند، در بخش پانوراما اکران می‌شوند.

مسابقه سیاست
فستیوال برلین را سیاسی‌ترین جشنواره سینمایی درجه یک دنیا می‌دانند؛ جشنواره‌ای که به‌خصوص در قیاس با دو فستیوال سینمایی رده الف. دیگر یعنی کن و ونیز بیشتر به موضوعات و فیلم‌های سیاسی روی خوش نشان می‌دهد. رویترز در این زمینه گزارش می‌دهد که مروری بر فیلم‌هایی که در ١٠ روز آتی روی پرده خواهد رفت، نشان از این دارد که رویکرد سیاسی این فستیوال با آمدن مدیران جدید نیز تغییری نکرده است.

درواقع در برلیناله ۲۰۲۰ نیز مثل تمام دوره‌های سابق آثار سینمایی و مستند متعددی با مضامین سیاسی اکران خواهد شد که یا به موضوعات و جریانات روز می‌پردازند یا به مسائل و سوژه‌های تاریخی؛ به‌عنوان مثال می‌توان به فیلم «شیطان وجود ندارد» اشاره کرد که علاوه بر اینکه به گفته عواملش به مسأله مجازات اعدام پرداخته، ممنوع‌الخروجی کارگردانش نیز آن را به خودی خود سیاسی کرده است.

یا فیلم «اشپر به هالیوود می‌رود» که به زندگی و فعالیت‌های آلبرت اشپر سیاستمدار و آرشیتکت معروف دوران نازی می‌پردازد یا فیلم مستند «Irradiés» از ریثی پان، کارگردان اهل کامبوج که به کشتار جمعی خمر‌های سرخ در این کشور می‌پردازد.

در کل می‌توان گفت که بیشتر ١٧ فیلمی که در کنار «شیطان وجود ندارد» به‌عنوان تنها فیلم ایرانی بخش مسابقه برلیناله بر سر کسب جوایز اصلی جشنواره ازجمله خرس طلایی بهترین فیلم رقابت می‌کنند، از مضامین و روایات سیاسی بی‌بهره نیستند؛ فیلم‌هایی مانند «برلین میدان الکساندر»، «دی آ. او ناتاشا»، «زنی که فرار کرد»، «تاریخ را حذف کن»، «مزاحم»، «داستان‌های بد»، «نخستین گاو»، «اشعه دیده»، «شوری اشک‌ها»، «هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، همیشه»، «روزها»، «جاده‌های نرفته»، «خواهر کوچک من»، «سیبری» «همه مرده‌ها»، «اوندین» و «پنهان شده».

زنان در برلین
در سال‌های اخیر بسیاری از فستیوال‌های سینمایی متهم بوده‌اند که با نوعی تبعیض آشکار جنسیتی فضای فستیوال را یک‌سره در اختیار سینماگران مرد قرار داده‌اند. برای دورشدن از چنین اتهامی است که در برلیناله ٧٠ دست‌اندرکاران فستیوال رسما اعلام کرده‌اند که می‌کوشند به طور شفاف حضور زنان در فیلم‌های شرکت‌کننده را برجسته کنند.

برای نمونه اشاره شده که در کارگردانی۳۴۰ فیلم برلیناله امسال ۱۳۷ کارگردان زن حضور دارند. برلیناله ٧٠ خرس‌های افتخاری این دوره را نیز به دو سینماگر زن اهدا کرده: هلن میرن، بازیگر مشهور بریتانیایی خرس افتخاری یک عمر فعالیت هنری را دریافت می‌کند و جایزه دوربین برلیناله نیز به اولریکه اوتینگر، فیلمساز آلمانی، اهدا می‌شود.

داوران نامی
ریاست هیأت داوران بخش مسابقه فستیوال امسال را جرمی آیرونز، هنرپیشه معروف بریتانیایی، بر عهده دارد که بیش از ۴۰‌سال است در سطح اول سینمای دنیا به فعالیت مشغول است و در این چهار دهه افتخاراتی، چون جایزه اسکار بهترین بازیگر نقش اول مرد در سال ۱۹۹۱ را برای بازی در فیلم «برگشتن بخت» به دست آورده است.

برنیس بژو بازیگر فرانسوی، آن‌ماری یاسر کارگردان فلسطینی، کلبر مندونسا فیلیو کارگردان و منتقد برزیلی، لوکا مارینلی بازیگر ایتالیایی، کنت لونرگان فیلمنامه‌نویس و کارگردان آمریکایی و بتینا بروکمپر تهیه‌کننده آلمانی از دیگر اعضای هیأت داوران بخش رقابتی هستند.