دنیای میکروسکوپی ویروسها
ماده ژنتیکی توسط پوشش محافظتی در بر گرفته شده که از لایههای پروتئینی و لیپیدی (گروهی از چربیها) تشکیل شده است. روی سطح ویروسها مولکولهایی به شکل گیرنده وجود دارند که ویروس را قادر میکنند میزبان اختصاصی خود را شناسایی کند.
کد خبر :
۷۷۹۳۹
بازدید :
۱۱۱۳۱
امینه دادخواه | ما در جهانی زندگی میکنیم که در آن قادر به مشاهده حیات موجودات گوناگون و متنوعی هستیم، علاوه بر آن توسط بُعد دیگری از حیات احاطه شدهایم که تنها با استفاده از ابزارهای خاص نظیر میکروسکوپ قابل مشاهده است. دنیای میکروسکوپی با وجود قابل مشاهده نبودن، تأثیرات مستقیم و مهمی بر زندگی ما دارد.
این حیات از تنوع بسیار بالایی برخوردار است که اثر و عملکرد متنوعی هم دارند. یکی از تأثیرات مهم این جهان میکروسکوپی تأثیر میکروبها بر سلامت ماست. از گذشتههای دور بیماریهای میکروبی و راههای مقابله با آن یکی از دغدغههای بشر بوده که تلاشها برای شناخت میکروبها منجر به پیشرفت در کنترل و درمان بسیاری از بیماریهای بهوجودآمده توسط میکروبها شده است.
بااینحال در طول تاریخ تا امروز بشر چندین و چند بار با پدیدهای به نام همهگیری بیماریهای میکروبی مواجه شده که در مواردی خسارتهای جانی و اقتصادی زیادی را به جوامع وارد کرده است. گرچه پیشرفت در علم پزشکی این امید را ایجاد میکند که انسان به پیشگیری، کنترل و درمان بیماریهای مختلف ازجمله بیماریهای میکروبی نزدیک شده است، اما نمیتوان واقعیت پیچیدگی و هوشمندی طبیعت را در این رقابت ندیده گرفت.
وقایع اخیر در راستای یک همهگیری با ویروسی به نام کرونا باعث توجه تکتک ما به پیچیدگی حیات میکروسکوپی شد و ازاینرو در این مطلب سعی شده است تا نگاهی دقیق به اینکه ویروسها چه هستند و چگونه قدرت بیماریزایی دارند، بیندازیم.
ویروسها کوچکترین ذراتی هستند که قادر به ایجاد بیماری در دیگر موجودات زنده هستند. این ذرات کوچک که ابعاد نانومتری دارند، با میکروسکوپهای معمولی قادر به مشاهده و تشخیص نیستند. ویژگی بارز و متفاوت ویروسها این است که بهتنهایی قادر به انجام هیچگونه فعالیت حیاتی نیستند و تنها در صورت ورود به سلولهای یک موجود زنده و بهکارگیری امکانات آن سلول، قادر به ایجاد بیماری و تکثیر هستند.
ویروسها کوچکترین ذراتی هستند که قادر به ایجاد بیماری در دیگر موجودات زنده هستند. این ذرات کوچک که ابعاد نانومتری دارند، با میکروسکوپهای معمولی قادر به مشاهده و تشخیص نیستند. ویژگی بارز و متفاوت ویروسها این است که بهتنهایی قادر به انجام هیچگونه فعالیت حیاتی نیستند و تنها در صورت ورود به سلولهای یک موجود زنده و بهکارگیری امکانات آن سلول، قادر به ایجاد بیماری و تکثیر هستند.
به همین دلیل ویروسها را انگل موجودات زنده نیز مینامند. هر گونه از ویروسها قادر به ورود و ایجاد بیماری در یک یا گروهی از موجودات زنده است. بهطور مثال ویروسهایی اختصاصی برای گیاهان، گونههای مختلف جانوران یا انسانها هستند و البته در مواردی بیماری میتواند از گونهای به گونهای دیگر سرایت کند مثلا از حیوانات به انسانها.
دانستن ساختار ویروسها به ما کمک میکند تا چگونگی بیماریزایی این ذره را بیشتر بفهمیم. برای دانستن سازوکار بیماریزایی ویروس ابتدا لازم است که با ساختار ویروس و چگونگی ورود آن به میزبان که در اینجا بیشتر انسانها مورد توجه ماست، آشنا شویم.
ویروسها از یک تکرشته ماده ژنتیکی تشکیل شدهاند که کلیه اطلاعات مورد نیاز ویروس را به شکل کد روی خود ذخیره دارد. ماده ژنتیکی توسط پوشش محافظتی در بر گرفته شده که از لایههای پروتئینی و لیپیدی (گروهی از چربیها) تشکیل شده است. روی سطح ویروسها مولکولهایی به شکل گیرنده وجود دارند که ویروس را قادر میکنند میزبان اختصاصی خود را شناسایی کند.
گیرندههای دیگری باعث اتصال ویروس به سلول میزبان میشوند و ماده ژنتیکی به داخل سلول تزریق میشود. سپس ماده ژنتیکی ویروس خود را در ماده ژنتیکی میزبان ادغام کرده و بدین ترتیب کلیه امکانات آن سلول را در اختیار میگیرد تا کدهای ویروس را به پروتئین ترجمه کند.
امکانات میزبان باعث تکثیر ماده ژنتیکی میشود و درنهایت تعداد زیادی پوشش جدید نیز ساخته میشود. هرکدام از رشتههای تازه ساختهشده وارد یک پوشش جدید میشود و به این شکل از ویروس اولیه هزاران ویروس جدید ساخته میشود. ویروسهای جدید پوشش میزبان را پاره میکنند و در محیط پراکنده میشوند. هر ویروس جدید قادر به آلودهکردن یک سلول جدید و تکثیر در آن است.
در دوران آلودگی سلول میزبان پیامهای شیمیاییای برای سلولهای اطراف خود میفرستد تا آنها را از حضور بیگانه مطلع کند. همچنین گروهی از این پیامها موجب خبردارشدن سیستم ایمنی برای حضور در محل آلودگی میشود. سیستم ایمنی با کشتن زودهنگام سلولهای آلوده، فرصت پوششدارشدن و آزادشدن ویروسهای جدید را میگیرد و همچنین میکوشد تا از سلولهای سالم در برابر بیماری جلوگیری کند.
درعینحال ویروسها تواناییهای منحصربهفردی در گریز از سیستم ایمنی دارند که با بهکارگیری آنها همچنان به فعالیت و تکثیر ادامه میدهند. در این مراحل علائم بیماری بسته به توانمندی ویروس در گسترش یا توانمندی سیستم ایمنی در کنترل پیشروی ویروس پدیدار میشوند.
بیماری در برخی افراد میتواند در مدتزمان کوتاهتری کنترل شود و در افرادی پیشروی کرده و حاد شود. علائم با توجه به نوع ویروس و محل درگیری متفاوت هستند، اما مواردی مثل خستگی و کاهش شدید انرژی و تب در بسیاری از بیماریها رایج است. بهطور مثال ویروس آنفلوانزا سیستم تنفسی را درگیر میکند و ویروسی مثل HIV که بیماری ایدز را ایجاد میکند، گلبولهای سفید را که انواعی از سلولهای سیستم ایمنی هستند، آلوده میکند.
بیماریهای ویروسی در اکثر موارد خودمحدودشونده هستند یعنی درنهایت توسط سیستم ایمنی کنترل و به بیرون رانده میشوند که در این صورت نیاز به درمانهای دارویی خاصی ندارند. این پروسه برای بیماریهایی همچون سرماخوردگی معمولی هفت تا ۱۰ روز و برای آنفلوانزا تا حدود دو هفته با وخامت بیشتری طول میکشد.
در مواردی برای کاهش علائمی مثل درد، آبریزش بینی یا تب داروهایی برای بیمار تجویز میشود یا داروهایی که پیچیدهنشدن بیماری و کمک به سیستم ایمنی را برای دفاع بهتر تقویت میکنند، استفاده میشود.
نکته بسیار مهم این است که داروهای موسوم به آنتیبیوتیک هیچ تأثیری بر ویروسها ندارند، زیرا هدف آنتیبیوتیکها باکتریها هستند. باکتریها ساختار و مکانیسم بیماریزایی کاملا متفاوتی از ویروسها دارند. البته در شرایطی حین درگیری سیستم ایمنی با بیماری ویروسی، گروهی از باکتریهای فرصتطلب عفونت ثانویه ایجاد میکنند که در این صورت با تجویز پزشک معالج مصرف آنتیبیوتیک ضروری است.
یکی از دشواریهای درمان بیماری ویروسی به دلیل محل عفونتزایی ویروس -داخل سلول- است، زیرا ورود مواد دارویی به داخل سلول پیچیده و همراه با عوارض جانبی بیشتر است.
یکی از بهترین راههای کنترل و مقابله با بیماریهای میکروبی ازجمله بیماریهای خطرناکی که توسط ویروسها ایجاد میشود، واکسیناسیون است. پیشینه کشف و استفاده از واکسن به دورانی میرسد که جمعیت بزرگی از انسانها با بیماری مهلک آبله دستوپنجه نرم میکردند و پزشک انگلیسی به نام ادوارد جنر که از درمان بیماران مبتلا به آبله ناامید شده بود، مشاهده کرد افرادی که به آبله گاوی که شکل خفیفتری از بیماری بود، مبتلا میشوند بعد از بهبودی نسبت به ابتلا به بیماری آبله بزرگ مصون هستند.
این مشاهدات منجر به گسترش ایده ایجاد یک بیماری خفیف برای پیشگیری از بیماریهای وخیم شد. امروزه با پیشرفتهای بسیار در زمینه علم مولکولی و دستیابی به توالی ژنتیکی ویروسها نمونههای جدید و مؤثری از واکسنها وارد بازار شدهاند مانند واکسن هپاتیت ب. یا واکسن HPV که به پیشگیری از بیماری تبخال تناسلی و سرطان دهانه رحم کمک میکند.
با وجود همه اینها، تهیه واکسن برای بعضی از بیماریهای ویروسی با پیچیدگیهایی همراه است، زیرا گروهی از ویروسها با ایجاد تغییر مداوم در ساختار ماده ژنتیکی خود در بخشهای ساختاری نیز تغییر ایجاد کرده و ازاینرو هدفگیری مولکولهای اصلی جهت ساخت واکسن را با دشواری همراه میکنند.
۰