۷ فیلم برتر سینمای خاورمیانه در ۲۰۲۰

محمدعلی افتخاری | شیوع ویروس کرونا باعث شد صنعت فیلم‌سازی در سراسر جهان به نوعی متوقف شود. در این میان، قطار سریع‌السیر سینمای خاورمیانه هم با مشکلاتی روبه‌رو شد که سرانجام آن هنوز مشخص نیست.

هرچند در آغاز سال ۲۰۲۰ محمد رسول‌اف برای فیلم «شیطان وجود ندارد»، جایزه بهترین فیلم را از جشنواره بین‌المللی فیلم برلین دریافت کرد، اما کمی پس از آن، بسیاری از رویداد‌های سینمایی، ازجمله جشنواره‌ها متوقف شدند و سینما‌ها در‌های خود را به روی تماشاگران بستند. در نتیجه امکان تماشای برخی از بهترین فیلم‌های خاورمیانه هم از دست رفت.

هرچند تعداد انگشت‌شماری از این فیلم‌ها، از‌جمله «Souad» به کارگردانی آیتن امین از مصر و «کلید‌های شکسته» به کارگردانی جیمی کیروز از لبنان، برای نمایش آنلاین در جشنواره فیلم کن تأیید شده‌اند، اما همچنان در لیست انتظار برای اکران حضوری به سر می‌برند.

تا ماه سپتامبر ۲۰۲۰ به نظر می‌رسید که شرایط بهتری برای تولیدات سینمای خاورمیانه به وجود خواهد آمد. سال ۲۰۲۰ به گونه‌ای بود که مخاطبان سینما برای فرار از یک واقعیت محتوم و رسیدن به احساسی تازه، اشتیاق زیادی برای تماشای فیلم‌ها داشتند.

اما در بین آثار سینمایی خاورمیانه، تعداد کمی از آن‌ها حرف تازه‌ای برای گفتن داشتند و عمده فیلم‌ها روایت، مضمون و زیباشناسی تکرارشونده‌ای را به پرده سینما آوردند. گویی سینماگران برای تجدید ایده‌ها و کسب تجربه‌ای نوین تلاشی از خود نشان ندادند و همان سازوکار سینمای رایج را بدون هیچ تغییری ادامه دادند.

البته برخی از سینماگران توانستند نگاه متفاوت خود را در آثارشان بروز دهند. از‌جمله یک کمدی رمانتیک به نام «غزه، عشق من» به کارگردانی احمد و محمد ابوناصر از فلسطین که روایتی مینی‌مال از عشقِ دوران میانسالی و مواجهه با یک بوروکراسی پوچ را در تصویر رنگ‌و‌رو‌رفته‌ای نشان می‌دهد یا فیلم مستندی از خالد عبدالواحد به نام «دریای بنفش» که برای نشان‌دادن سرگذشت یک پناه‌جوی سوری در عبور از دریا و رهایی از خطر، تصویربرداری زیر آب را انتخاب کرده یا کارگردان الجزایری، کامیر آینوز که فیلم «سیگار عسلی» را با نگاهی به مسائل زنان ساخته است.

هرچند این نمونه‌ها تا حدودی متفاوت به نظر می‌رسند، اما قادر نیستند ایده‌های هنری و سویه انتقادی خود را گسترش دهند و بستر مناسبی برای رشد سینماگر فراهم کنند. این فیلم‌ها در جشنواره‌های جهانی اقبال خوبی نداشتند و نگاه منتقدان را به خود جلب نکردند.

در سال ۲۰۲۰ صنعت سینما و منتقدان سینمایی به اشتباه تصور می‌کردند که رونق فیلم‌سازی و شور و هیجان جشنواره‌هایی مثل ونیز و سن‌سباستین که در ماه سپتامبر برگزار شد، دوباره باز‌می‌گردد، اما همه ما اشتباه می‌کردیم. سپتامبر فقط یک استراحت کوتاه در میانه راه کابوسی همیشگی بود.

با توجه به اینکه به نظر می‌رسد ویروس کرونا تصمیمی برای توقف ندارد، جشنواره‌های سینمایی در سراسر جهان برنامه‌های خود را به صورت آنلاین ادامه می‌دهند و بدیهی است که این شکل برگزاری با محدودیت‌هایی همراه است.

با این حال پخش‌کننده‌هایی مثل Netflix، Amazon و Mubi راه نجات خود را یافته‌اند و در آینده نزدیک بر ادامه روند رو به رشد سینما چیره می‌شوند. البته کسی نمی‌داند که سینما بعد از سپری‌شدن این دوران به چه دنیایی وارد خواهد شد.

خبری که چندی‌پیش در مورد برگزاری آنلاین جشنواره فیلم برلین در ماه فوریه سال آینده منتشر شد، به معنی آن است که با وجود این تأخیر طولانی، بیشتر فیلم‌های خاورمیانه در این رویداد حضوری نخواهند داشت.

در اینجا من هفت فیلم را معرفی می‌کنم که از نظر من بهترین‌های سینمای خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ هستند. شکی نیست که هر کدام نقصی دارند، با وجود این، پیوند بسیار دقیقی با وضعیت اجتماعی پیرامون خود ایجاد کرده‌اند و موضوعاتی را مطرح می‌کنند که گویی در مقایسه با مشکلات دوران کرونا اهمیت بیشتری دارند. واضح است که این ویژگی باعث ماندگاری این آثار خواهد شد.

اکثر این فیلم‌ها به صورت آنلاین برای تماشاگران محدودی به نمایش درآمده‌اند. فارغ از مشکلاتی که برای تأمین بودجه در بحران اقتصادی کنونی وجود دارد، مهم‌ترین چالشی که سینمای مستقل خاورمیانه در حال حاضر با آن دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، رسیدن به مخاطب گسترده در بازار‌های فیلم است.

الجزایرِ آنها: این اولین فیلم مستند لینا سوئالم است؛ بازیگر فرانسوی - الجزایری. او در این فیلم سراغ پدربزرگ و مادربزرگ خود می‌رود که بعد از ۶۲ سال زندگی تصمیم به طلاق گرفته‌اند.

آن‌ها در سال ۱۹۵۰ از الجزایر به فرانسه مهاجرت کرده‌اند و لینا سوئالم با نگاهی به زندگی این زوج سالخورده، در واقع فیلم «الجزایر آنها» را به تصویری از مهاجرت ناخواسته میلیون‌ها خانواده الجزایری و نابودی فرهنگ آن‌ها در جریان تبعید تبدیل می‌کند؛ آوارگانی که به‌هیچ‌وجه موفق به سازگاری با وضع کنونی‌شان نیستند.

رادیوگرافی یک خانواده: مستند دیگری که سوژه و جامعه را در هم آمیخته است، «رادیوگرافی یک خانواده» به کارگردانی فیروزه خسروانی از ایران است. این مستند، جایزه بهترین فیلم را در جشنواره بین‌المللی فیلم مستند آمستردام (IDFA) در سال ۲۰۲۰ دریافت کرد.

«رادیوگرافی یک خانواده»، وقایع‌نگاری فیروزه خسروانی از زندگی پدر و مادرش است؛ بازگویی خاطراتی پرتنش مربوط به دوران پس از ازدواج و مهاجرت آن‌ها به ایران در جریان انقلاب سال ۱۹۷۹. فیروزه خسروانی در این فیلم از تصاویر آرشیوی، نامه‌ها و عکس‌های خانوادگی استفاده می‌کند و همچنین با استفاده از راوی اول‌شخص و صدای خارج از قاب، داستان تقابل فرهنگی پدری لیبرال و مادری سنتی را روایت می‌کند.‌

می‌ترسم چهره‌ات را فراموش کنم: این فیلم به کارگردانی سامه علا، اولین فیلم کوتاه مصری بود که موفق شد جایزه نخل طلای کن را دریافت کند. داستانی حساس و زیرکانه درباره نوجوانی به نام سیف همدا که در آخرین ملاقات با معشوقه‌اش جان خود را از دست می‌دهد.

سامه علا موفق می‌شود که در ۱۵ دقیقه و با استفاده از ۲۱ پلان، شیوه‌پردازی بی‌نظیری برای شرح آشفتگی‌های یک نوجوان در دوران بلوغ را در فیلمش به نمایش بگذارد.

یک تابستان غیرعادی: پیشنهاد جدید کمال الجعفری؛ هنرمند هنر‌های تجسمی و فیلم‌ساز فلسطینی ساکن برلین. فیلمی با نام «تابستان غیرعادی» که جسورانه‌ترین و گیج‌کننده‌ترین اثر او تا امروز است. پدر کمال در تابستان سال ۲۰۰۶ برای شناسایی کسی که مدام شیشه ماشین او را می‌شکند، یک دوربین مداربسته، مشرف به پارکینگ خانه‌اش نصب می‌کند. کمال ۱۰ سال پس از مرگ پدرش، فیلم‌های ویدئویی ضبط‌شده را که کیفیت پایینی داشتند پیدا کرد.

بعد از ده‌ها ساعت تدوین و کنار هم قراردادن تصاویری که به نظر نمی‌رسید غیر از روزمرگی چیز دیگری را نشان بدهند، او نسخه‌ای ۸۰ دقیقه‌ای از فیلم آماده کرد که نگاهی اجمالی به زندگی جاری در یک مکان را بروز می‌داد؛ روزمرگی شخصیت‌ها و مکانی که دیگر وجود نداشت.

برخورد زانکا: فیلمی جذاب و شورانگیز از اسماعیل اِل ایراکی که سرگرم‌کننده‌ترین فیلم خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ بود. ایراکی با تأثیر از سینمای اکشن و به‌خصوص کارگردانانی مثل رابرت رودریگز و فاتح آکین و با استفاده از تکنیک فیلم‌برداری ۳۵ میلی‌متری، تصاویر چشمگیری برای ایجاد رنگ‌های تند و فضای توهم‌برانگیز شخصیت‌های فیلمش خلق می‌کند. او برای خلق این فضا، به‌هم‌ریختگی‌های کازابلانکا را به عنوان مکانی توسعه‌نیافته، در شکل یک فضای وسترن به پرده سینما می‌کشد.

شیطان وجود ندارد: فیلم «شیطان وجود ندارد»، در چهار بخش روایی، با طرح موضوع مجازات اعدام، نشان می‌دهد که چگونه شر ذاتی انسان به شکلی غیر قابل پیش‌بینی جلوه‌گر می‌شود.

اشباح: پس از شکست کودتا در جولای ۲۰۱۶ شرایط سخت اجتماعی در ترکیه، فضای فرهنگی این کشور را با چالشی عمیق روبه‌رو کرد. در پی این رویداد، مطالب زیادی درباره افزایش سانسور، کاهش بودجه و ایجاد لیست سیاه نوشته شد.

این شرایط باعث شد که واقعیت‌های معاصر اجتماعی در بروز عقاید خاصی محدود شود و سینمای ترکیه در این جریان، هرساله منزوی‌تر شده و کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد؛ بنابراین وقتی فیلم «اشباح» به کارگردانی عذرا دنیز اوکیای برای اولین بار در هفته منتقدان جشنواره فیلم ونیز به نمایش درآمد، غافلگیری تمام‌عیاری را رقم زد.

دنیز اوکیای در فیلمش، شرایط استانبول کنونی را از نگاه چهار شخصیت نشان می‌دهد. داستان زندگی این چهار شهروند ترک، در طول یک روز و با قطع‌شدن سراسری برق در تمام شهر روایت می‌شود. شهر استانبول در تمامی فیلم‌های سینمای ترکیه دیده می‌شود؛ اما بزرگ‌ترین شهر ترکیه در فیلم «اشباح» به شکلی دیگر به تصویر درآمده است.