واکنش‌ها به خروج از برجام؛ از ارز و سکه تا بوئینگ و ایرباس
روز گذشته و در فاصله چند ساعت مانده به اعلام تصمیم ترامپ بازار سکه و ارز روند کم‌نوسانی را پشت‌سر گذاشت. شاخص کل بورس نیز طی دو روز اخیر افزایش ۷۰۰ واحدی را تجربه کرد. به این ترتیب به‌نظر می‌رسد که در بازارهای مختلف انتظار چندانی مبنی‌بر دامن‌گیر بودن آثار تصمیم ترامپ در مورد آینده برجام وجود ندارد.
روز گذشته و در فاصله چند ساعت مانده به اعلام تصمیم ترامپ بازار سکه و ارز روند کم‌نوسانی را پشت‌سر گذاشت. شاخص کل بورس نیز طی دو روز اخیر افزایش ۷۰۰ واحدی را تجربه کرد. به این ترتیب به‌نظر می‌رسد که در بازارهای مختلف انتظار چندانی مبنی‌بر دامن‌گیر بودن آثار تصمیم ترامپ در مورد آینده برجام وجود ندارد.
با این وجود و صرف‌نظر از تصمیم ترامپ درباره خروج ترامپ از برجام به‌نظر می‌رسد که اقتصاد ایران برای در امان ماندن از شوک‌های خارجی نیاز به تغییراتی در راهبرد و ساختار اقتصاد دارد. به عقیده کارشناسان، در ماه‌های آتی راهبرد اقتصادی باید بر مبنای تمرکززدایی شکل بگیرد.
سخنرانی ترامپ؛ از برجام خارج می‌شویم
چه‌تحریم‌هایی امکان بازگشت دارند؟
در چارچوب توافق برجام ، کنگره آمریکا در سال ۲۰۱۵ قانونی را تصویب کرد که بر مبنای آن تحریم‌ها ی مالی و بانکی علیه ایران وضع شد. اما به رئیس‌جمهوری اختیار داده می‌شود تا برای ادامه یا تعلیق تحریم‌های مذکور تصمیم بگیرد. بر مبنای سرفصل‌های برجام، تحریم‌های ثانویه آمریکا در بازه‌های زمانی ۱۲۰ روزه و ۱۸۰ روزه به حالت تعلیق درآمدند. بر این اساس رئیس‌جمهوری وقت آمریکا به پشتوانه «اختیار توقف موقت یا Waiver» اختیار تعلیق یا عدم تعلیق تحریم‌های مذکور را دارد. روز ۲۲ اردیبهشت در واقع موعد تصمیم‌گیری رئیس‌جمهوری آمریکا در رابطه با تحریم‌های موسوم به «قانون اختیار دفاع ملی» است.
یکی از مواد این قانون که در سال ۲۰۱۲ اجازه تحریم فروش نفت ایران را به رئیس‌جمهوری آمریکا داد، علاوه بر تحریم مستقیم بانک مرکزی ایران تمام بانک‌هایی را که با بانک‌مرکزی ایران همکاری می‌کنند را نیز شامل می‌شد. از آنجایی که عمده معاملات بانک‌های خارجی با بانک مرکزی ایران در زمینه خرید و فروش نفت بود، این قانون به بانک‌های مختلف این اجازه را می‌داد که با شرط کاهش بیش از ۲۰ درصدی خرید نفت خود از ایران در بازه‌های شش ماهه، به تدریج سطح خرید نفت خود از ایران را به صفر برسانند.
بر مبنای آمارهای موجود این قانون پس از گذشت کمتر از ۱۵ ماه از اجرایی شدن در سال ۲۰۱۲، فروش نفت ایران را حدود ۶۰ درصد کاهش داد. اثر جانبی دیگر این تحریم‌ها قطع کامل روابط کارگزاری بانکی ایران و درنتیجه مغفول ماندن از اجرای استانداردهای بین‌المللی بود. به این ترتیب پس از برداشته‌شدن تحریم‌ها نیز شبکه بانکی کشور فاقد استانداردهای توجیه‌کننده برای برقراری روابط کارگزاری بود.
تصمیم ترامپ مبنی بر عدم تعلیق این تحریم‌ها، که مصداق بارز لغو یکجانبه تعهد بین‌المللی برجام است می‌تواند خط داستانی مشابه سناریوی ناشی از قانون اختیار دفاع ملی در سال ۲۰۱۲ در اقتصاد ایران پیاده کند. البته وزارت خزانه‌داری آمریکا می‌تواند شرایط مطرح شده در این قانون را تا حدودی تغییر دهد. به خصوص اینکه جهت‌گیری مقامات اروپایی طی ماه‌های اخیر احتمال تعیین سطح و شرایط جدیدی از همکاری اقتصادی با ایران است. شرایطی که احتمالا ضمن ترسیم شرایط برای به حداقل رساندن فروش نفت ایران در بلند مدت، دست اروپایی‌ها را برای ادامه همکاری با ایران در کوتاه مدت بازتر خواهد گذاشت.
دونالد ترامپ از زمان ورود به کاخ سفید از توافق هسته‌ای ایران همواره به‌عنوان یک «توافق بد» یاد کرده‌است. به همین دلیل همواره با اظهار مخالفت با این توافق از لزوم اصلاح آن گفته‌است. رویکردی که البته به عقیده برخی تحلیلگران بین‌المللی کاملا مستقل از محتوای توافق بوده و به علاقه ترامپ برای نقش‌آفرینی قهرمانانه در توافق جدید با ایران باز می‌گردد.
پیش‌بینی‌ناپذیر بودن تصمیم ترامپ در همین زمان سپری شده از توافق نیز باعث بالاماندن ریسک تجارت با ایران و بهره‌مند نشدن ایران از منافع حداکثری توافق شده بود. این در حالی است که طرفین اروپایی این توافق همواره بر اهمیت حفظ این توافق تاکید کردند. با این وجود تجار و بانک‌های بزرگ اروپایی به واسطه ترس ناشی از نگاه ترامپ به آینده برجام نسبت به برقراری رابطه با ایران تردیدهای فراوانی داشتند. تردیدهایی که مانع از شکل‌گیری روابط اقتصادی وسیع با ایران شد.
از آب گل‌آلود دلار ماهی نگیریم!دو سناریوی بی‌برجام
می‌توان گفت که پاتک سیاست‌گذاران به خروج آمریکا از برجام تا حدود زیادی به همراهی یا عدم همراهی سایر کشورها بستگی دارد. بر خلاف دوران پیشین تحریم که تمامی قدرت‌های جهانی علیه ایران در مجامع عمومی هم‌رای بودند، خروج غیردیپلماتیک ترامپ از برجام ایران را به یک مدعی تبدیل خواهد کرد که انتخاب‌های متعددی پیش‌رو دارد. بنابراین می‌توان گفت بازگشت تحریم‌ها با شدت پیشین حتی در بدترین سناریوی برجام نیز اتفاق محتملی نیست و با توجه به استراتژی ایران کماکان روزنه‌هایی به روی اقتصاد ایران بازخواهد ماند.
کارشناسان عقیده دارند که سیاست‌گذاران باید در گام نخست به فکر مدیریت نااطمینانی‌ها در پی تحقق سناریوی خروج آمریکا باشند و پس از سپری شدن دوران نااطمینانی با توجه به همراهی کشورهای اروپایی با آمریکا یا تداوم برجام بدون حضور آمریکا سیاست‌های خود را تنظیم کنند.
اگر اروپا در بدترین سناریو با آمریکا همراهی کند در این صورت عملا ایران به شرایط پیش از تحریم‌ها در سال ۲۰۱۵ بازخواهد گشت. در چنین شرایطی ایران باید هارمونی کشورهای طرف تجارت خود را به گونه‌ای انتخاب کند که بدون وابستگی به دلار بتواند این روابط را ارتقا دهد. در چنین شرایطی گسترش ارتباط تجاری با کشورهای همسایه، کشورهای شرق آسیا و کشورهای هم‌سو با ایران در تقابل با آمریکا یکی از گزینه‌های پیش روی سیاست‌گذاران است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین استراتژی‌های کشورهای هدف تحریم در چنین شرایطی افزایش فشار به تحریم‌کننده از طریق افزایش سطوح همکاری با کشورهای در تعارض با کشور صادرکننده تحریم است. البته منظور از تعارض در اینجا نه لزوما تعارض سیاسی بلکه تعارض اقتصادی نیز هست.
برای مثال ژاپنی‌ها که حدود یک‌دهه پیش با تحریم خودروسازی از سوی آمریکا روبه‌رو شده بودند، در پاتک دیپلماتیک خود شروع به مذاکره با چین کردند. هدف ژاپن از این مذاکرات واگذاری سهم آمریکا از بازار محصولات مختلف ژاپن به چین بود. به این ترتیب آمریکا که در رینگ رقابت اقتصادی چین را به‌عنوان سرسخت‌ترین رقیب خود می‌دید برای نباختن قافیه به پرشتاب‌ترین اقتصاد چنددهه اخیر در یک عقب‌نشینی واضح تمامی تحریم‌های وضع شده برای صنایع خودروسازی ژاپن را لغو کرد.
چنین سیاستی در صورت اعمال تحریم علیه ایران نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. البته موفقیت این تصمیم تا حدود زیادی به قراردادهایی که سیبل‌های تحریمی با رقبای کشورهای تحریم‌کننده می‌بندند نیز بستگی دارد، با این وجود و با توجه به حمایت چین از توافق هسته‌ای و عدم تمایل این کشور به دخالت در مناقشات سیاسی از یک سو و تکاپوی اقتصاد چین برای کسب سکوی نخست اقتصادی در جهان می‌تواند اثرات جانبی تحریم بر اقتصاد ایران را تا حدود زیادی کاهش دهد.
در حوزه بانکی نیز در بدترین سرنوشت برجام، نظام بانکی ما کماکان آلترناتیو بانک‌های کوچک و متوسط و همچنین بانک‌هایی را که از حمایت دولت خود در ارتباط با ایران برخوردارند، در اختیار دارد. صندوق بین‌المللی پول در گزارشی که اخیرا منتشر کرد به سیاست‌گذاران ایرانی توصیه کرده است که صرف نظر از تصمیم ترامپ اصلاحات بانکی را با سرعت بیشتری پیش ببرند؛ اولویتی که از نگاه این نهاد بین‌المللی حتی از تحریم شدن یا نشدن ایران در مقطع فعلی بااهمیت‌تر است.
افزون بر این بررسی‌های کارشناسانه نشان می‌دهد که وجود برخی از چرخه‌های نامطلوب در اقتصاد ایران اثر‌گذاری به مراتب بیشتری از تحریم‌ها بر اقتصاد ایران دارد.
در چنین سناریویی مدیریت ارزی احتمالا پرچالش‌ترین پازل پیش‌روی سیاست‌گذاران خواهد بود. به نظر می‌رسد در چنین شرایطی دولت چاره‌ای جز بازگشت به نظام ارز چندنرخی نداشته باشد. به این ترتیب که نرخ رسمی اعلام شده احتمالا به کالاهای اساسی و نیازهای ضروری تخصیص داده شده و بانک مرکزی مطابق توصیه کارشناسان، نرخ بازار را به رسمیت خواهد شناخت. البته بانک مرکزی در کنترل این بازار می‌تواند از ابزار خلاقانه و اصولی‌تری برای کنترل قیمت استفاده کند.
سخنرانی روحانی؛ فعلا در برجام می‌مانیم
فرجام محتمل‌تر
مقامات اروپایی بارها نسبت به اهمیت برجام و حفظ آن حتی در صورت خروج ترامپ تاکید کرده‌اند، بنابراین می‌توان انتظار داشت که مثلث اروپایی برجام ، آمریکا را در بازگشت مجدد تحریم‌ها به اقتصاد ایران همراهی نکنند. در چنین شرایطی تداوم برجام لااقل در کوتاه مدت منافعی را برای اقتصاد ایران به همراه خواهد داشت.
در چنین شرایطی راه‌حل‌هایی مانند تشکیل یک صندوق «پوشش ریسک برای همکاری تجاری شرکت‌های اروپایی با ایران» از سوی دولت‌های اروپایی می‌تواند به‌عنوان یک گزینه برای جلب‌نظر ایران برای تداوم حضور در برجام تا حدودی خسارت ناشی از تحریم‌های یکجانبه آمریکا را به حداقل برساند.
بررسی تجربیات تحریم نشان می‌دهد در شرایط تحریمی دو سوی این جنگ بی سلاح به منظور کاهش هزینه و ریسک ناشی از تحریم اقدام به تاسیس نهادی تشخیص در زمینه تحریم‌ها کرده‌اند.
این در حالی است که خلأ چنین نهادی منجر به تکرار تجربه تلخ «دور زدن تحریم‌ها» از طریق راه‌حل‌های پیش‌تر مرسوم در دولت دهم شد. راه‌حل‌هایی که یکی از نتایج آن فساد عریان و افسارگسیخته بود.
تاکنون ایرباس چند هواپیمای خریداری شده را به ایران ایر تحویل داده است
خزانه‌داری آمریکا: مجوز فروش بوئینگ و ایرباس به ایران لغو می شود
استیون منوچین وزیر خزانه داری آمریکا گفته است که مجوزهای دو شرکت بوئینگ و ایرباس برای فروش هواپیمای مسافربری به ایران لغو خواهد شد.
او پس از اعلام تصمیم رئیس جمهور آمریکا برای خروج از توافق اتمی قدرت ها و ایران، برجام، این خبر را اعلام کرد.
شرکت هوایی ایران ایر پس از اجرای برجام در سال ۲۰۱۵ صد هواپیمای ایرباس و ۸۰ بوئینگ سفارش داده بود.
اما همه این قراردادها به مجوزهای دولت آمریکا بستگی دارد چون ساخت هواپیماهای مسافربری به شدت به قطعات آمریکایی وابسته است.
به گزارش رویترز وزارت خزانه داری آمریکا، که مجوز صادرات را کنترل می کند، گفت آمریکا پس از یک دوره ۹۰ روزه دیگر نمی تواند اجازه صدور هواپیمای مسافربری، قطعات و خدمات آن به ایران را بدهد.
رویترز در گزارشی می نویسد که اگر آمریکا بتواند دوباره "شدیدترین" تحریم های اقتصادی مورد نظر آقای ترامپ را اعمال کند صادرات نفت ایران به چین، اروپا و سایر کشور از اواخر سال جاری روندی نزولی را شروع خواهد کرد.
رویترز پیش بینی می کند که ممکن است اتفاقات سال ۲۰۱۲ که تحریم های شدید غرب علیه ایران اعمال شده بود تکرار شود. در آن سال فروش خارجی نفت ایران به کمی بیش از یک میلیون بشکه در روز افت کرد.
با این حال رویترز نوشت که آمریکا شاید برای اعمال همان سطح از تحریم ها دچار مشکل شود چون دیگر از حمایت اتحادیه اروپا برخوردار نیست.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بارها تعهد ایران به برجام را تایید کرده است
واکنش‌ها
روحانی: اگر برجام کاغذ پاره شود راه روشن است
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در واکنش به سخنان دونالد ترامپ گفته "من به سازمان انرژی اتمی، دستور دادم آمادگی لازم را برای اقدامات بعدی در صورت نیاز داشته باشند، تا در صورت نیاز غنی‌سازی صنعتی را بدون محدودیت آغاز کنیم، تا اجرای این تصمیم چند هفته صبر می‌کنیم. با دوستان و متحدان که توافق برجام را امضا کرده و وفادار خواهند بود به رایزنی می‌پردازیم، همه چیز وابسته به منافع ماست. اگر برجام بخواهد کاغذی باشد بدون این که منافع ملت ایران را تضمین کند آن‌گاه راه روشنی پیش‌روی خود داریم."
او بلافاصله بعد از اظهارات دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در نطقی تلویزیونی از ایرانیان خواست نگران تبعات اقتصادی تصمیم رئیس‌جمهوری آمریکا نباشند.
روسیه: خروج آمریکا از برجام توهین به قواعد بین‌المللی بود
روسیه که یکی از اصلی‌ترین امضاکنندگان توافق هسته‌ای با ایران و از متحدان اصلی این کشور است در واکنشی تند به تصمیم دونالد ترامپ، اعلام کرده " خروج آمریکا از برجام بی‌اعتنایی توهین‌آمیزی به قواعد بین‌المللی" است.
در بیانیه وزارت خارجه روسیه آمده: "آمریکا یک بار دیگر بر خلاف خواست و اراده دیگر کشورها گام برداشته" است.
فرانسه
امانوئل مکرون تنها لحظاتی پس از سخنان آقای ترامپ در توییتر نوشت: "فرانسه، بریتانیا و آلمان از تصمیم آمریکا برای ترک برجام متاسفند".
رئیس‌جمهور فرانسه که روابط صمیمانه‌ای با آقای ترامپ دارد در توییت خود نوشته "اکنون پروتکل الحاقی مورد تهدید قرار گرفته" است.
توئیت امانوئل مکرون
کانادا: برجام موثر بوده و ما از آن حمایت می‌کنیم
وزارت خارجه کانادا با صدور بیانیه‌ای از توافق هسته‌ای با ایران حمایت کرده و گفته از نظر این کشور برجام به تحقق استراتژی این کشور مبنی بر ممانعت از دستیای ایران به سلاح هسته‌ای کمک می‌کند چرا که توانسته از زمان اجرا "ایران را متعهد و پاسخگو" نگه دارد.
در پایان این بیانیه کانادا حتی اشاره کرده که تاکنون ۱۱ میلیون و پانصدهزار دلار به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که نهاد ناظر بر راستی آزمایی تعهد ایران به برجام است، کمک مالی کرده است.
اوباما: خروج از برجام پشت کردن به متحدان آمریکاست
باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا که توافق هسته‌ای با ایران در زمان او منعقد شد در بیانیه‌ای مفصل به تصمیم دونالد ترامپ واکنش نشان داده و آن را پشت کردن به نزدیک‌ترین متحدان آمریکا خوانده است.
توئیت محمدجواد ظریف درباره خروج آمریکا از برجام
ظریف: ترامپ با شرایط بدتری حقوق ایران را خواهد پذیرفت
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران که از معماران اصلی برجام بود در توییتر (رسانه مورد علاقه رئیس جمهور آمریکا) به تصمیم آقای ترامپ واکنش نشان داده و نوشته:
"در واکنش به تخلفات رئیس جمهور آمریکا و خروج غیرقانونی‌اش از توافق هسته‌ای، من به دستور رئیس‌جمهور روحانی تلاش‌های دیپلماتیکی را پیش خواهم برد تا بررسی کنیم آیا سایر شرکای برجام قادر هستند که منافع کامل این توافق را برای ایران تضمین کنند. پاسخ ما منوط به نتیجه این بررسی است."
ظریف ساعتی پیش از سخنان آقای ترامپ هم در جمع مدیران و کارکنان گروه صنعتی مپنا گفت: "اگر ترامپ دست به اشتباه برهم زدن برجام به عنوان یک دستاورد جهانی بزند یقینا در شرایط بدتری مجبور خواهد شد حقوق مردم ایران را بپذیرد."
بودن یا نبودن برجام؛ مساله این است؟منابع: بی بی سی، دنیای اقتصاد
