مذهب و سکولاریسم در مشروطه
کشمکش اصلی بین اسلام و سکولاریسم در دوره مورد نظر بر سر این مسئله بود که قانون اساسی تا چه حد باید جایگزین شریعت شود و اینکه قانون جدید تا چه حد با شریعت سازگار باشد؛ بحثی که ذهن ایرانیان را تا عصر حاضر به خود مشغول کرده است.
کد خبر :
۷۳۵۳۶
بازدید :
۲۰۲۰۶
انقلاب مشروطه ایران تاکنون توسط ایرانشناسان از جنبههای مختلفی بررسی شده است. در بستر روند تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جدیدی که در عصر قاجاریه در ساختار سنتی جامعه ایران به وجود آمد، شکلگیری و گرایش تجددخواهی از مهمترین رویدادها در تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران است.
کتاب «ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم» که توسط ونسا مارتین، استاد تاریخ دانشگاه لندن، نوشته شده به رابطه و کشمکش بین مذهب و سکولاریسم در این دوره تاریخی میپردازد. از این کتاب اخیرا دو ترجمه فارسی منتشر شده، یکی به ترجمه غلامرضا علیبابایی در نشر اختران و دیگری به ترجمه محمدابراهیم فتاحی در نشر نی.
کشمکش اصلی بین اسلام و سکولاریسم در دوره مورد نظر بر سر این مسئله بود که قانون اساسی تا چه حد باید جایگزین شریعت شود و اینکه قانون جدید تا چه حد با شریعت سازگار باشد؛ بحثی که ذهن ایرانیان را تا عصر حاضر به خود مشغول کرده است.
بسیاری از علمایی که در جنبش اصلاحات شرکت داشتند از مفهوم قانون اساسی به عنوان یک نظام معتبر حقوقی و قضایی پشتیبانی میکردند، نظامی که میشد رابطه بین شاه و مردم را به درستی بر مبنای آن قرار داد. با این وصف، در آن زمان بسیاری از علمای معتبر چه در تهران و چه در ایالات بر این باور بودند که قانون جدید باید از برخی جهات اصول شریعت و ارزشهای اسلامی را به رسمیت بشناسد.
کتاب به بررسی نقش اسلام و سکولاریسم در انقلاب مشروطه و راهی که این انقلاب پیمود پرداخته و منازعات میان آراء و عقاید علما را با قانون اساسی (که عدهای از آنها برخی اصول آن را مغایر با احکام شریعت میدانستند، اما بعضی نظری دیگر داشتند) مورد بحث قرار داده است. نویسنده کشمکشهای موجود پیرامون قانون را به تصویر کشیده و آن را در چهار شهر بوشهر، اصفهان، شیراز و تبریز بررسی کرده است.
از جمله نکات مهم کتاب مفهوم «ناسیونالیسم اسلامی» است که به نظر میرسد برای نخستین بار و به منظور بیان دیدگاهی خاص در مرکز توجه یک مورخ قرار گرفته است. منظور نویسنده از ناسیونالیسم اسلامی در واقع جنبشی برای استقرار یا حکمرانی یک دولت مدرن است که براساس ایدئولوژی اسلامی تعریف میشود.
در این تعریف، حکومت یک نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است که بر قلمرو معینی دارای اقتدار حاکمیتی سراسری بوده و دارای هویتی خاص براساس ویژگیهای مشترک و یک ایدئولوژی برجسته است. به اعتقاد نویسنده، در بررسیهای مربوط به انقلاب مشروطه تاکنون عمدتا به تهران و تا حدی تبریز توجه شده و در نتیجه، آثار اندکی درباره دیگر ایالات به رشته تحریر درآمده است.
بنابراین در این دوره گرایش عمومی به سوی اتخاذ دیدگاههای کلان درباره کل کشور بدون توجه به کاربرد این دیدگاه در منطقه یا ناحیهای خاص بوده است. این کتاب علاوه بر تبریز، به شیراز، اصفهان و بوشهر از دیدگاه اسلامی پرداخته است که از مراکز مهم ایالاتی هستند که تاکنون به طور مفصل بررسی نشدهاند.
کتاب حاضر افزون بر مقدمه و نتیجهگیری، دارای یازده بخش است. در بخش نخست، مقدمهای به ویژه برای خوانندگان ناآشنا درباره پیوند دین و دولت در ایران، جنبش اصلاحات سده نوزدهم که براساس جذب ایدههای مدرن دولت در اروپا شکل گرفته بود، تأثیر ورود ایران به اقتصاد جهانی و نقش مهم تجار در انقلاب مشروطه ارائه شده است.
در این بخش همچنین حرکت برای اصلاحات در آموزش و پیوند آن با مطبوعات بررسی شده است که برای جلب نظر بیشتر جامعه نسبت به جریانی که به انقلاب مشروطه منجر شد دارای اهمیت بود. در بخش مهم دوم، دیدگاههای اسلامی و سکولار در موضوعاتی مانند دولت، قانون، جامعه و فرد با یکدیگر مقایسه شده است.
همچنین اهداف اسلامی نوسازی و اصلاح، دین و سکولاریسم در سالهای منتهی به انقلاب نیز مدنظر قرار گرفتهاند و درباره مطبوعات پیش از انقلاب و نیز مشابهتهای اهداف و دیدگاههای اسلامی و سکولار درباره اصلاحات بحث شده است. این موضوعات در زمره مواردی هستند که در چهار بخش بعدی یعنی مراکز ایالات منتخب بررسی شدهاند.
در بخش هفتم سیاست دولت مرکزی در زمینه تکوین مشروطه، دولت محلی و نقش اسلام مورد توجه قرار گرفته است. در این گفتار اعطای مشروطه در مردادماه ۱۲۸۵ و در نتیجه، بازسازی دولت مطرح شده است. موضوعاتی مانند حاکمیت قانون و حقوق از منظر دینی و سکولار نیز در این بخش آمده است.
در ادامه، قانون اساسی (نظامنامه) سال ۱۲۸۵ و متمم آن، قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی و انجمنهای بلدی در سال ۱۲۸۶ و اثرات آن در بعد ملی و ایالتی بررسی شده است. هریک از این چهار ایالت در دو فصل، یک فصل دوره پیش از مشروطه و فصل دیگر پس از آن و تأثیر قوانین مجلس در هر یک ارزیابی شدهاند.
۰