روستای ۹ هزار ساله در همسایگی پایتخت
همچنین آثار معماری این تپه نشاندهنده دوره آغاز خشتسازی در ایران است، چرا که هنوز ساکنان آن با تکنیک معماری و دیوارسازی به طور کامل آشنایی نداشتند و خشتها را با دست شکل داده و روی هم میچیدند.
کد خبر :
۸۴۰۶۹
بازدید :
۶۸۳۷
شیما جهانبخش | کشف بقایای معماری عظیم و گورستانهای تاریخی ۹ هزار ساله در جیران تپه، محوطه «ازبکی» استان البرز را بهعنوان «کهنترین روستای ایران» و نادرترین محوطه تاریخی شناخته شده عصر آهن شناسانده است.
سالانه جهانگردان بسیاری برای بازدید از این محوطه تاریخی به استان البرز سفر میکنند، اما به گفته بسیاری از کارشناسان آنطور که باید توجهی به این میراث تاریخی نمیشود و خطر فراموشی این محوطه ۹ هزار ساله را تهدید میکند. دوستداران این میراث کهن از نبود موزه باستان شناسی در استان البرز گلایه دارند و معتقدند توجه به این محوطه میتواند گردشگری استان را متحول کند.
از مهمترین نکات درباره اهمیت جیران تپه میتوان به نمایش بخشی از خشتهای گلی این محوطه در همایش بینالمللی گفتوگوی تمدنها در شهر نیویورک اشاره کرد. رئیس جمهوری وقت در آن همایش جهانی، خشتی ۹ هزارساله را بهعنوان سند قدمت فرهنگ و مدنیت ایران به دبیرکل سازمان ملل متحد هدیه کرد. این خشت هم اکنون بهعنوان نماد دیرینگی مدنیت و فرهنگ ایران در موزه سازمان ملل متحد نگهداری میشود.
برای شناخت بیشتر این محوطه تاریخی گفتوگویی با «حسین عسکری» نویسنده و البرزپژوه انجام دادهایم که در ادامه آن را میخوانید.
اگر بپذیریم که خاستگاه اولین روستای ایران در جیران تپه و محوطه باستانی ازبکی بوده، میتوان گفت که اولین تجربه مدنی ایرانی در استان البرز بوده است؟ چه شواهدی قدمت منطقه را اثبات میکند؟
محوطه باستانی ازبکی از محوطههای باستانی شناخته شده در عرصه ملی و جهانی است. این محوطه نفیس در کنار روستایی به همین نام در شهرستان نظرآباد از توابع استان البرز قرار دارد. براساس نظر باستان شناسان میتوان برای این محوطه، وسعتی به ابعاد یک کیلومتر در یک کیلومتر در نظر گرفت.
طبق کاوشهای صورت گرفته، محوطه ازبکی دربرگیرنده ۶ هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادهاست. این محوطه دارای ده تپه است که شش تپه از آن را گروهی از باستان شناسان به سرپرستی دکتر «یوسف مجیدزاده» کاوش کردهاند.
یکی از تپههای باستانی دهگانه محوطه ازبکی، «یان تپه» است که ارتفاع کمی دارد و بقایای معماری خشتی متعلق به هزارههای هفتم و ششم پیش از میلاد مسیح در آن کشف و شناسایی شده است. نکته جالب اینجاست که دکتر مجیدزاده با توجه به آثار ۹ هزار ساله موجود در یان تپه، آن را بقایای «کهنترین روستای ایران» دانسته است.
ویژگیهای خاص زندگی اولین یا قدیمیترین روستاییان ایران با توجه به مستندات به دست آمده چیست؟
ویژگیهای شگفت یان تپه میتواند نقش مهمی در بازسازی و روایت گوشههایی از تاریخ دیرپا و زیبای گذشته ایران داشته باشد.
شواهد نشان میدهد که ۱۵ تا ۲۰ خانوار در این روستا ساکن بودهاند. کهنترین خشتهای به دست آمده از محوطه ازبکی از یانتپه کشف شده و بقایای پنج دوره معماری خشتی متعلق به دو دوره فرهنگی در هزارههای هفتم و ششم پیش از میلاد نیز در آنجا شناسایی شده است.
نکته مهم این است که خشتهای هر ۵ دوره دستساز بوده و در زمره قدیمیترین خشتهای به دست آمده در جهان است. این در حالی است که کهنترین خشتهای شناخته شده در فلات مرکزی ایران تا پیش از حفریات محوطه ازبکی تنها از تپه سیلک در نزدیکی کاشان و تپه زاغه در دشت قزوین به دست آمده بود.
خشتهای ۹ هزارساله یانتپه بیشتر پوک هستند و، چون با دست شکل گرفتهاند اندازهها و ابعاد مختلفی دارند. همچنین آثار معماری این تپه نشاندهنده دوره آغاز خشتسازی در ایران است، چرا که هنوز ساکنان آن با تکنیک معماری و دیوارسازی به طور کامل آشنایی نداشتند و خشتها را با دست شکل داده و روی هم میچیدند.
طی کاوشهای صورت گرفته آثاری از وجود سقف در هیچ یک از خانههای یانتپه به دست نیامده است. در واقع کوچکی بیش از حد معمول آنها اشاره بر سرپوشیده بودنشان با وسایل بسیار ابتدایی مانند شاخ و برگ درختان، یا گل و کاهگل روی آنها دارد. یکی از نکات جالب این روستا این است که مردم منطقه مردگان خود را در کف اتاقهای مسکونی دفن کرده و سپس کف آنها را با خشتفرش میکردند.
یکی از مهمترین آثار یانتپه متعلق به هزاره هفتم پیش از میلاد، بخشی از یک بنای بسیار زیباست که قسمت شمالی آن حدود ۶۰ سانتیمتر مرتفعتر از قسمتهای دیگر ساخته شده و دستیابی به آن از ۲ راهپله در شمال شرق و شمال غرب امکانپذیر است.
رنگ اخرایی دیوارها و کف تمامی مجموعه و وسعت چشمگیر آن نسبت به معماری در لایههای بالاتر اشاره بر اهمیت این ساخت و ساز بهعنوان محلی عمومی و به احتمال فراوان جایگاهی مقدس همچون عبادتگاه دارد. در میان فضای این معبد ۷۵/۷ متری، سکوی کوتاهی قرار دارد که مشابه آن معروف به سکوی نذر در معابد بینالنهرینی قراردارد.
در کف معبد به استثنای یک کاسه سفالی بزرگ هیچ سفال دیگری به دست نیامده است. به نظر میرسد که این کاسه سفالی تعبیه شده در کف معبد کاربردی غیر از افروختن آتش داشته است. شاید هم مایعاتی که به هنگام اجرای پارهای مراسم مذهبی در کف معبد ریخته میشد یا حتی خون جانورانی که احتمالاً در آیینهای مذهبی روی سکو قربانی میشدهاند پس از جاری شدن بر کف سیمانی و سرخ رنگ تالار درون آن جمع میشده است.
از نکات بیسابقه معماری یانتپه دوازده نوع کفسازی فضاهای معماری است که در مراحل مختلف سکونت در این دهکده باستانی به دست آمده و از نظر تنوع در معماری پیش از تاریخ ایران بینظیراست.
از آغاز دومین فصل کاوش در محوطه ازبکی باستانشناسان به کفهای سخت ساروج مانند در معماریهای یانتپه برخورد کردند. از نظر آنان پذیرش اینکه در دورانی آنچنان کهن، انسان توانسته به فرمول ساخت ساروج دست یابد بسیار دشوار بوده است.
در فاصله چند کیلومتری شمال غربی محوطه ازبکی یکی از بزرگترین کارخانههای تولید سیمان کشور قرار دارد و بر همین مبنا در گزارشهای سومین فصل حفاری این محوطه آمده است: «بیتردید ساکنان پیش از تاریخ فلات مرکزی در محوطه ازبکی در چند کیلومتری شمال غرب روستاهای خود به وجود خاک سیمان در کوهپایههای جنوبی البرز پی برده بودند و از آن در ساختن کفهای شنی استفاده میکردهاند.»
با توجه به قدمت منطقه، چرا نظرآباد از نظر گردشگری تاریخی شناخته شده نیست؟
درست است که شهرستان نظرآباد در غرب استان البرز با میزبانی محوطه باستانی ازبکی و دیگر آثار تاریخی و فرهنگی از محورهای ارزشمند گردشگری ایران به شمار میرود و نزدیکی آن به پایتخت، اهمیت آن را دوچندان کرده است، اما متأسفانه تاکنون هیچ طرح جامع گردشگری برای این منطقه تدوین و تصویب نشده است.
این در حالی است که در سالهای اخیر بحث ثبت محوطه ازبکی در فهرست میراث فرهنگی جهانی در سازمان یونسکو مطرح شده است.
تا چه حد اشیا و گنجینههای باستانی منطقه مورد تعرض قاچاقچیان قرار گرفته است؟
خوشبختانه استقرار محوطه باستانی ازبکی در محدوده اراضی محصور کشاورزی برادران خراسانی آن را از گزند سوداگران دور نگه داشته، اما هنوز هیچ امکانات زیرساختی برای پذیرش گردشگران در آن ایجاد نشده است. با توجه به استقرار یان تپه در بیرون از حصار اصلی محوطه ازبکی، متأسفانه آسیبهای جدّی طبیعی و غیرطبیعی متوجه این دهکده باستانی شده است.
حفاظت از این مناطق تا چه حد دغدغه مسئولان استان است؟
به نظر میرسد هنوز توجه جدّی به محوطه ازبکی و برنامههای کوتاه مدت و درازمدت گردشگری، در دستور کار وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار نگرفته است و ما همچنان امیدواریم در این خصوص تصمیمات جدی تری گرفته شود.
با توجه به اهمیت تاریخی این محوطه چه تهدیداتی در برابر این میراث فرهنگی کهن قرار دارد؟
مهمترین تهدید، فراموشی این محوطه ۹ هزار ساله است. صرف نظر از جنبههای هویتی، محوطه ازبکی میتواند با تصویب و اجرای یک طرح جامع گردشگری، کلید توسعه استان البرز هم باشد. هیچ موزه باستان شناسی هم در استان البرز وجود ندارد. به همین دلیل همه آثار نفیس محوطه ازبکی در تهران نگهداری میشود.
منبع: روزنامه ایران
۰